Những tục lệ gắn với trẻ em người Tày trong ngày Xuân
Rửa mặt với hoa ngày đầu năm mới
Nếu như ngày cuối cùng của năm cũ, cả nhà đun nước lá thuốc tắm, gội sạch sẽ, gột rửa những gì của năm cũ thì sớm mùng 1 có tục rửa mặt với hoa chào năm mới. Đây là một trong những việc làm đầu tiên mà người Tày vào buổi sáng mùng 1. Sau một đêm, cả nhà cùng thức đón Giao thừa, ít nhiều mệt mỏi, ngày đầu tiên của năm mới, mọi người vẫn dậy sớm để cùng nhau chuẩn bị mâm cơm cúng. Các bà, các mẹ là những người thức dậy đầu tiên, người cho gà, lợn ăn, người nhóm bếp đun nước, rồi mới gọi cả nhà dậy. Riêng đám trẻ nhỏ cũng ít khi ngủ nướng vào ngày đầu năm. Tôi nhớ khi còn bé, sáng mùng 1 nào cũng thức dậy đầy háo hức. Ra sàn phơi lấy khăn mặt, hít thở không khí Xuân sớm, để khi trở vào nhà đã thấy mẹ đợi ở gần cửa, trên tay cầm sẵn hai nhành hoa đào và hoa mận, một thẻ hương. Ra khỏi cổng nhà hai bên cắm cây nêu, tôi đi lên bó nước chung của xóm để thực hiện nghi lễ rửa mặt đầu năm. Thường thì khi đến bó nước, tôi đã thấy những người đi rửa mặt trước cắm ở đấy hoa mận, hoa đào nở sáng rực quanh nguồn nước trong veo. Đầu tiên tôi sẽ cắm thẻ hương mẹ đã châm đang tỏa ra làn khói mỏng manh vào cạnh bó nước. Sau đó mới cắm hai nhành hoa xuống cùng chỗ thẻ hương. Hoa đào hồng phớt vừa bung đủ cánh, hoa mận mỏng trắng tinh khiết, đẹp mê người trong buổi sớm trong lành. Trong khi rửa mặt, miệng khẽ đọc câu thần chú:
Bán ốm bán đau
Đến năm mới vào năm tốt
Mặt sáng hoa đào, mặt trắng hoa mận
Đến năm mới vào năm tốt
Được sức khỏe dồi dào...
Thầm cầu mong cho mình một năm mới có nhiều sức khỏe, bình an.
Xin răng trâu
Người Tày quan niệm, răng chắc khỏe như răng con trâu mới tốt. Vậy nên đứa bé nào thay răng mới mà lâu mọc lại sẽ được ông bà, bố mẹ nhắc đi xin răng trâu trong sáng mùng 1. Đây có lẽ là một trong những phong tục đặc biệt, chỉ có ở trẻ con người Tày trong ngày đầu năm. Tôi còn nhớ như in năm tôi lên bảy, nhổ hai chiếc răng cửa trước Tết khá lâu mà chưa thấy mầm răng nhú lên. Sáng mùng 1, bố ngồi bên bếp lửa nói với tôi: “Ài, đi vái con trâu đực xin nó cho mấy cái răng đi”. Tôi nghe lời, đi sang chuồng trâu, kính cẩn khoanh tay đứng trước mặt con trâu đực lực lưỡng, vái nó ba cái. Trong khi vái không quên lẩm nhẩm: “Trâu ơi, cho tao xin mày một cái răng”. Không biết cái ông trâu vốn chỉ có một hàm răng cả đời mình hào phóng thế nào nhưng kỳ lạ thay, qua Tết, hai chiếc răng cửa của tôi lần lượt nhú lên lúc nào chẳng biết nữa.
Dắt trâu về gầm sàn
Gắn với con trâu, trong ngày Tết, người Tày còn một tục lệ thú vị nữa, ấy là tục lấy trâu. Lấy trâu ở đây không có nghĩa là đi sang nhà ai đó và xin về một con trâu mà là: Sau khi cả nhà thức dậy rửa mặt bằng hoa đào hoa mận, người lớn đã sẵn tay nấu nướng thì việc của trẻ nhỏ là đi lấy trâu. Vật mang theo duy nhất để lấy trâu là vài sợi sẹ đã tước nhỏ. Đứa bé sẽ lên đồi sau nhà tìm lấy dăm ba đoạn cây hay ống bương, cột dây sẹ vào rồi kéo về buộc vào chân cột dưới gầm sàn. Ống tre, ống nứa tượng trưng cho trâu cái, đoạn gỗ chắc tượng trưng cho con trâu đực. Ngày trước, người Tày ở nhà sàn, người ở tầng trên, gầm sàn là nơi trâu, bò, gà, vịt ở. Ngày nay lệ này đã bỏ, trâu, bò, gà, vịt đều có khu chăn nuôi riêng. Nhưng mỗi năm, tục lấy trâu về vẫn được duy trì, đàn trâu sau khi kéo về vẫn buộc vào cột nhà dưới gầm sàn. Tục này tượng trưng cho ước muốn đàn trâu sinh sôi nảy nở, mỗi năm một đông./.
